काठमाडाैं । हाम्रो जीवनमा कहिलेकाहीँ रोचक समानताहरू देखिन्छन्। बोटबिरुवा र राजनीतिक नेतृत्व बीचको तुलना त्यस्तै एक उदाहरण हो। विज्ञानका दृष्टान्त र राजनीति व्यवहारलाई एकै छानामा राख्दा धेरै महत्वपूर्ण पाठ भेटिन्छ।
उदाहरणका लागि, एउटै जमिनमा एउटै बिउ, एउटै हावापानी र एउटै परिस्थितिमा लगातार लगाइरहँदा उत्पादनमा १० देखि ७० प्रतिशतसम्म गिरावट आउँछ। यसलाई बोटबिरुवाको “जमिन थकान” वा “पृथ्वीको निषेचन” भनिन्छ। त्यस्तै, राजनीति र नेतृत्वमा पनि यदि एकै नेता या एकै विचारधारा लगातार दशकमौँ सत्तामा रहिरहन्छ भने, लोकतन्त्र र लोकप्रियतामा “राजनीतिक थकान” आउँछ।

यो लेखमा हामी हेर्नेछौं किन कम्युनिस्ट नेताहरू बाचुन्जेलसम्म सत्तामा रहन चाहन्छन्, जसका कारण पार्टी नै धारासायी हुन सक्छ र किन लोकतान्त्रिक भनिएका पार्टीहरूले सजिलै नेता परिवर्तन गर्छन र पार्टीको दीर्घकालीन लोकप्रियता कायम राख्छन् ? यी विषयमा प्राकृतिक हिसाबले हेर्दा बोटबिरुवा र राजनीति दृष्टान्त सान्दर्भिक देखिन्छ।

उदाहरण हेरौंः-

वर्ष उत्पादन घट्ने दर

१. धान / गहुँ / मकै (एक-वर्षे मुख्य अन्न बाली) उस्तै खेतमा निरन्तर मोनोकल्चर गर्दा

१–२ वर्ष लगभग स्थिर (५–१० प्रतिशत मात्रै परिवर्तन)
३ वर्ष उत्पादन १०–१५ प्रतिशत घट्न सुरु
४ वर्ष उत्पादन १५–२५ प्रतिशत घट्ने
५ वर्ष उत्पादन २५–३० प्रतिशत घट्ने
६–७ वर्ष उत्पादन ३०–४० प्रतिशत घट्ने
१० वर्ष कुल उत्पादन ४०–६० प्रतिशत कमी

२. आलु

१–२ वर्ष लगभग स्थिर
३ वर्ष १५–२० प्रतिशत कमी
४ वर्ष २५–३० प्रतिशत कमी
५ वर्ष ३०–५० प्रतिशत कमी

३. टमाटर

वर्ष उत्पादन घट्ने दर
२ वर्ष १०–२० प्रतिशत
३ वर्ष ३०–४० प्रतिशत
४ वर्ष ५०–६० प्रतिशत (स्थायी रोग)
५ वर्ष ६०–७० प्रतिशत (बाली व्यावसायिक रूपमा टिक्दैन)

४. अलैँची

अलैँची बहुवर्षीय बाली भएकाले उस्तै बगैँचा १०–१५ वर्षमै थाक्न थाल्छ।

१–५ वर्ष सामान्यतया स्थिर (पिक उत्पादन)
६–१० वर्ष १५–३० प्रतिशत कमी सुरु रोग (मस ग्राेथ)
११–१५ वर्ष ३०–५० प्रतिशत कमी
१५ वर्षपछि ५०–६० प्रतिशत कमी, बगैँचा पुनः नविकरण आवश्यक

---

५. स्याउ

उस्तै ठाउँमा पुरानो स्याउ हटाएर नयाँ स्याउ रोप्दा

पहिलो–दोस्रो वर्ष बोट धेरै नै कमजोर, वृद्धि आधा (० प्रतिशत –३० प्रतिशत फल)
३–५ वर्ष उत्पादन ३०–५० प्रतिशत कमी
५ वर्षपछि कहिलेकाहीँ ५०–७० प्रतिशत कमी, ‘अनलेस स्वायल ट्रिटमेन्ट’

६. सुन्तला/कागती

१–५ वर्ष स्थिर
६–१० वर्ष १५–३० प्रतिशत कमी
१०–१५ वर्ष ३०–५० प्रतिशत कमी
१५ वर्षपछि ४०–६० प्रतिशत कमी

७. केरा

चक्र (एक वर्ष = एक चक्र) उत्पादन कमी
१–२ चक्र लगभग स्थिर
३ चक्र २०–२५ प्रतिशत कमी
४ चक्र ३०–४० प्रतिशत कमी
५–६ चक्र ५० प्रतिशत + कमी (पानामा डिजिज जमिन्छ)
सबैको औसत सामान्यीकृत रूप (उस्तै जमिनमा उस्तै बाली दोहोर्याए)
• ३ वर्षपछि उत्पादन घट्न सुरु → ~१०–२० प्रतिशत
• ५ वर्षपछि → ३०–४० प्रतिशत
• १० वर्षपछि → ५०–६० प्रतिशत
• १५ वर्षपछि → पुनः उत्पादन गर्ने क्षमता आधा वा त्यसभन्दा कम

कम्युनिस्ट नेताहरूको दीर्घकालीन सत्तामोहः कारण र उदाहरण

उदाहरण हेरौं :-भ्ला ई लेनिन (सोभियत संघ)
• पार्टी स्थापना देखि बाचुन्जेल सम्म
• रुसी सामाजिक जनवादी मजदुर पार्टी -१९०३ (बोल्सेभिक) को पूर्ण नेतृत्व गरे देखि अक्टोबर क्रान्ति पश्चात सोभियत कम्युनिस्ट पार्टी – १९१८ मा परिवर्तन भए पश्चात पनि |

फिडेल क्यास्ट्रो (क्यूबा)
• शासनकाल: १९५९–२००८ (लगभग ४९ वर्ष)
• क्यास्ट्रो गम्भीर स्वास्थ्य समस्याले बाध्य नबनाएसम्म सत्तामा बसिरहे।
• स्वेच्छाले “हतारमा” सत्ता हस्तान्तरण गरेको होइन; स्वास्थ्यले साथ नदिएपछि मात्रै राजीनामा।
किम इल–सुंग, किम जोङ–इल र किम जोङ–उन (उत्तर कोरिया)
• तीन पुस्ते वंशीय कम्युनिस्ट नेतृत्व।
• नेतृत्व कहिल्यै स्वेच्छाले हस्तान्तरण नगर्ने, मृत्युसम्म पदमा बस्ने परम्परा।
• वर्तमान किम जोङ–उन पनि त्यही मोडेल अनुसरण गर्दैछ।
जोसेफ स्टालिन (सोभियत संघ)
• १९२४ देखि १९५३ मा मृत्यु नहोएसम्म नेतृत्व।
• उनले सत्ताबाट हट्ने सम्भावना कहिल्यै देखाएनन्, र कठोर शक्ति नियन्त्रण कायम राखे।

माओवादी चीनका नेता — माओ जेडोङ
• १९४९–१९७६ (मृत्युसम्म अध्यक्ष)
• नेतृत्व कसैलाई हस्तान्तरण गर्ने मनसाय थिएन।
• “दिर्घकालीन क्रान्ति” को नाममा सधैं शीर्षमा बसिरहे।
निकोलाए चाउसेस्कु (रोमानिया)
• १९६५–१९८९
• आफू र पत्नीलाई आजीवन नेता बनाउने प्रस्ट संकेत।
• जनता उठेपछि मात्र हटाए।
एन्वर होजा (अल्बानिया)
• १९४४–१९८५ (४१ वर्ष)
• अत्यन्त कडा मार्क्सवादी–लेनिनवादी शासन, मृत्युसम्म पद नछाड्ने श्रेणीमा।

हो चि मिन्ह (भियतनाम)
• स्वास्थ्यले गम्भीर समस्या नआएसम्म नेतृत्व गर्ने।
• १९६९ मा मृत्यु भएसम्म शीर्ष भूमिकामा रहे।
राउल क्यास्ट्रो (क्यूबा)
• फिडेलपछि आएर पनि ८० वर्ष कटेपछि मात्रै पार्टी नेतृत्व छाडे।
• त्यतिबेलासम्म पनि उनी ‘अन्तिम पुस्ताको क्रान्तिकारी’ भनेर नेतृत्वमा रहने चाहना राख्थे।
हुगो चाभेज (भेनेजुएला — समाजवादी / बोलिभारियन)
• १९९९–२०१३
• क्यान्सरको अन्तिम चरणसम्म पनि नयाँ चुनाव लड्ने तयारी।
• सत्ताबाट स्वेच्छाले हट्ने मनसाय थिएन।
यसमा मुख्य कारणहरू छन्।
‘क्रान्तिकारी वैधता’ को मनोविज्ञान
• क्रान्तिका अग्रसैनिक तथा राष्ट्र वा वर्गमुक्ति आन्दोलनका नायक
का रूपमा हेर्छन्।
त्यसैले उनीहरू भन्छन्
“हामी नै बिना देश र पार्टी बिग्रन्छ।”
यो मनोवैज्ञानिक ‘ऐतिहासिक अधिकार’ ले पद त्याग्न कठिन बनाउँछ।
अग्रगामी नेतृत्वको विचारधारा
मार्क्स–लेनिनवादी संरचना अनुसार, पार्टी नै अग्रणी शक्ति हो र नेता भनेको श्रमिक वर्गको प्रतिनिधि हो। यसले नेतृत्व परिवर्तनलाई कमजोरी वा दृष्टान्तको अभाव जस्तो मान्ने प्रवृत्ति जन्माउँछ।

शक्तिको एकीकृत संरचना र उत्तराधिकारीको अभाव:
• पार्टीको सुरक्षा संयन्त्र
• पार्टीको गोप्य संयन्त्र
• प्रचार–प्रसार संयन्त्र
• पार्टी कोष
सबैलाई प्रत्यक्ष नियन्त्रणमा राख्छन्।
त्यसैले उत्तराधिकारी उठे उनी खतरा बन्छ, परिणामस्वरूप
• उत्तराधिकारी विकास हुँदैन
• भएका हटाइन्छन् वा एक्ल्याउने गरिन्छ
• यसले नेता दीर्घकालसम्म एकमात्र विकल्प रहन्छ।
‘न्युन आन्तरिक लोकतन्त्र’ को संस्कृति
• बहस गर्न पाइन्छ तर निर्णय भएपछि विरोध गर्न नपाइने
• शीर्ष नेतृत्वले ‘अन्तिम सत्य’ बोल्ने संस्कृति प्रवल हुन्छ।
• यसले नेता परिवर्तनलाई सांस्कृतिक रूपमा नकारात्मक बनाउँछ।
सत्ता, प्रतिष्ठा र सुरक्षा गुम्ने डर
दीर्घकालीन सत्ता नेतृत्वमा बस्ने नेताहरूले प्रायः
• पद
• शक्ति
• व्यक्तिगत सुरक्षा
• आर्थिक तथा कानुनी जाँचबाट मुक्ति
• यी सबै पद भएर मात्रै सुरक्षित महसुस गर्छन्।
सत्ता छोडेपछि
• राजनीतिक प्रतिशोध
• भ्रष्टाचार, दमन, दुरुपयोगका केसहरू उत्थानको जोखिम हुन्छ
• पद नछोड्ने यी प्रबल कारण हुन सक्छन ।
ब्यूरोक्रेसी, सेना, व्यवसायिक वर्गसँग “सिनर्जी”
• पार्टी
• सेना
• सुरक्षा
• ठूलाठूला व्यवसायी तथा औद्योगिक घरानाहरु आदि बीच गहिरो जालो जस्तो संरचना बन्छ।
• यो जालो नेताको वरिपरि केन्द्रित हुन्छ।
• नेता हट्यो भने सम्पूर्ण प्रणाली ‘अस्थिर’ हुनसक्छ
• उनीहरू पनि मुख्य नेतालाई नै टिकाई राख्छन्।
व्यक्तिपूजाको विकास
• नेताको चित्र
• गीत
• नाराहरू
• जन्मदिन उत्सव
• “महान नेता” को छवि
• नेता नै राष्ट्रको आधार
• नेता अपरिहार्य जस्ता ‘कल्ट अफ पर्सनालिटी’ धारणाको विकास हुन्छ (जनतामा पनि बस्छन् र नेता स्वयं पनि यस्तै विश्वासमा फस्छन्) ।
क्रान्ति वा समाजवाद निर्माणको काम “अधूरो” भएको तर्क
“देश विषम परिस्थितिमा छ , समाजवाद निर्माण अझै बाँकी छ, परिपक्व नेतृत्व चाहिन्छ, अहिले विदा लिन मिल्दैन।”
यो तर्कले पनि अनिश्चित समयसम्म पदमा बस्न अनुमति दिन्छ।

दीर्घायु नेतृत्वलाई ‘स्थिरता’ को रूपमा प्रचार
“दीर्घकालीन नेतृत्व नै राष्ट्रिय स्थिरता”
भनेर जनधारणा निर्माण गर्छ।
यसले आन्तरिक चुनौती कम गर्दछ र पद दीर्घकालीन बनाउँछ।

सारंसमा

धेरै कम्युनिस्ट नेताहरू जीवनभर सत्तामा रहन चाहनुको कारण
राजनीतिक संरचना + मनोवैज्ञानिक विश्वास + संस्थागत नियन्त्रण + सुरक्षा र जोखिमका कारणहरूको मिश्रण हो।
बुर्जुवा / लोकतान्त्रिक पार्टीमा नेतृत्व परिवर्तन: पार्टीको लोकप्रियताको रहस्य
कम्युनिस्टको भाषामा बुर्जुवा भनिने लोकतान्त्रिक पार्टीका नेताहरू सामान्यतया तोकेको कार्यकालपछि सहजै सत्ताबाट बाहिरिन्छन्। यसले पार्टीलाई दीर्घकालीन रूपमा लोकप्रिय राख्छ।

कार्यकाल सीमा

अधिकांश लोकतान्त्रिक पार्टी तथा देशमा कार्यकालको सीमा हुन्छ।
जस्तै :-
• अमेरिकामा राष्ट्रपति दुई कार्यकालमा मात्र निर्वाचित हुन सक्छन्।
• अधिकांश संसदवादी देशमा पार्टीमा भित्रै नेतृत्व परिवर्तनको संरचना हुन्छ।

संस्था केन्द्रित संरचना र प्रतिस्पर्धा
लोकतान्त्रिक पार्टीहरूमा नेतामा कमजोरी देखिए, जनता अर्को नेता वा पार्टी छान्छ। यसले नेता–केन्द्रित होइन, संस्था–केन्द्रित प्रणाली बनाउँछ। चुनाव, प्रतिस्पर्धा, पद छाड्ने परम्परा लोकतान्त्रिक पार्टीमा पूर्वनिर्धारित हुन्छ।
नयाँ पुस्ताको नेतृत्व प्रवेश
नेताहरू बुढ्यौली, स्वास्थ्य, कार्यकाल, लोकप्रियता घटेपछि नयाँ पुस्तालाई स्थान दिन दबाब महसुस गर्छन् , संस्था टिकाई राख्न आफ्नो कर्तब्य ठान्छन ।

यसकारण कम्युनिस्ट पार्टीहरू नीति सही भएर, कार्यकर्ता अनुशासित भएर , मजबुत संगठन भएर पनि बारम्बार धक्का खान्छन, लोकप्रियता घटेर जान्छ किन कम्युनिस्ट पार्टीहरूले नीति सही, समाजवादी विचारधारामा आधारित र सामाजिक न्यायसँग जोडिएका कार्यक्रम लागू गरेको भए पनि नेतृत्व अधिनायकवादी र दीर्घकालीन भएमा जनतामा असन्तोष बढ्छ।नेतृत्व परिवर्तन नहुने – संगठनमा नयापन हराउने उही नेता, उही शैली, उही विचार, उही भाषण दशकौँ चल्दा जनता र कार्यकर्ता दिक्क हुन्छन्। अधिनायकवादी प्रवृत्तिले संकट ल्याउँछ जनता सोच्न थाल्छन् ,“नेता छोड्न मान्दैन, तानाशाह बन्न खोज्दैछ।”

• भ्रष्टाचार र शक्ति केन्द्रिकरणको जोखिम बढ्छ जति लामो शासन, उति राजनीतिक सुरक्षा, आर्थिक पहुँच, नेटवर्क र दण्डहीनता बढ्छ।

•विचार सही भए पनि व्यवहारले बिगार्ने कम्युनिस्ट विचारधारा गरिबी उन्मूलन, समानता, सामाजिक न्याय उत्कृष्ट भए पनि नेतृत्व चरित्र अधिनायकवादी वा पदलोलुप भयो भने जनताले व्यवहार हेर्छ, विचार होइन।
• राजनीतिक थकान र जैविक थकान: समानता उही बिउलाई उही जमिनमा लगातार रोप्दा जैविक थकान आउँछ। उस्तै, उही नेता दशकौँसम्म पदमा बसेपछि राजनीतिक थकान आउँछ।
•लोकतान्त्रिक पार्टीहरू नयाँ नेतृत्व र नयाँ विचार ल्याएर ताजा रहन्छन्। कम्युनिस्ट दलमा नेतृत्व अदलाबदल नहुने, संगठन बन्द हुने र आलोचना सहन नचाहने प्रवृत्तिले गर्दा पार्टी स्वयं थाकेर जाने, फुट्ने वा बिलुप्त हुने सम्भावना बढ्छ। नेपालको उदाहरण हेरौं :-
• नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई हेरौँ। जति उही व्यक्तिको निरन्तर नेतृत्व त्यति पार्टीको लोकप्रियतामा ह्रास
• नेपाल मजदुर किसान पार्टी अध्यक्ष अवधि ५१ वर्ष,
• नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी मशाल विभिन्न नाम परिवर्तन अध्यक्ष मोहनविक्रम सिंह अवधि ४२ वर्ष हाल नेपाली कम्युनिस्ट पार्टी विभिन्न नाममा परिवर्तन हुँदै अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड नेतृत्व अवधि ३७ वर्ष, नेकपा मैनाली अध्यक्ष सीपी मैनाली नेतृत्व अवधि २६ वर्ष |
• नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी एमाले अध्यक्ष केपी शर्मा ओली अवधि १२ वर्ष २०३२ सालमा स्थापना भएता सातपटक नेतृत्व परिवर्तन भएको | यसकारण नेकपा एमाले लोकप्रिय पार्टीको रुपमा स्थापित छ | एक व्यक्तिले पार्टी स्थापना गरेर वा पार्टी फुटाएर निरन्तर नेतृत्व गरेका हाल अस्तित्व जोगाउन कठिन संघर्ष गरिरहेका धेरै कम्युनिस्ट पार्टीहरु नेपालमा छन्।

निष्कर्ष
• बोटबिरुवा र राजनीति समान छन्।
• लगातार एउटै बिउ जस्तो, लगातार उही नेता दीर्घकालीन सत्ता रहँदा पनि थकान आउँछ।
• लोकतान्त्रिक प्रणालीले नेतृत्व परिवर्तन, आन्तरिक लोकतन्त्र र नयाँ पुस्ताको प्रवेश सुनिश्चित गरेर दीर्घकालीन लोकप्रियता कायम राख्छ।
• कम्युनिस्ट दलहरूले दीर्घकालीन लोकप्रियता कायम राख्न नेतृत्व संरचना सुधार, प्रतिस्पर्धात्मक वातावरण, र आलोचना स्वीकृत गर्ने संस्कृति अपनाउन अपरिहार्य छ ।
• निश्चित समयावधि तोकेर , त्यसको परिपालना गरेर निवृत्त योजना बनाउन र लागु गर्न जरुरी छ |
• नीति र विचार उत्कृष्ट भए पनि नेतृत्व शैली, कार्यकाल संरचना, र व्यवहार नै लोकप्रियताको निर्णायक पक्ष हुन्छ।
• बोटबिरुवा जस्तै राजनीति पनि सिजनल रोपिंग र भूमि विश्राम चाहन्छ |
• नयाँ नेतृत्व, नयाँ विचार र नयाँ ऊर्जा।