राजधानी राष्ट्रिय दैनिक (लोकप्रिय राष्ट्रिय दैनिक)
अधिकार र कर्तव्यबीचको सेतु ‘नागरिक शिक्षा’
लोकतन्त्र र मानवअधिकारबीच अन्तरसम्बन्ध रहेको हुन्छ । लोकतान्त्रिक व्यवस्था भएका देशमा राज्यले हरेक नागरिकलाई गाँस, बास, कपास, शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारीलगायत अधिकार प्रदान गरेको हुन्छ । अहिले हाम्रो समाजमा अधिकार’bout यस्तै चर्का आवाज उठ्ने गरेका छन् । विभिन्न संघसंस्था मानवअधिकार क्षेत्रमा सक्रिय छन् । यो सकारात्मक पक्ष हो । तथापि, समाजमा अधिकार उपभोग गर्दा ‘कर्तव्य पनि पालना गर्नुपर्छ’ भन्ने चेतना अभाव देखिन्छ । ‘अधिकार र कर्तव्य एकसिक्काका दुई पाटा हुन्’ भन्ने चेतना विकास गर्नका लागि नागरिक शिक्षा आवश्यक ठानिन्छ । तर, समाजमा यही शिक्षा अभाव देखिन्छ ।
देश विकास गर्नका लागि सचेत समाज आवश्यक हुन्छ । कुनै पनि देश निर्माण गर्नका लागि नागरिक चेतना, अनुशासन, जिम्मेवारीबोध तथा सकारात्मक सोचजस्ता गुण अनिवार्य सर्त हुन् । हाम्रो समाजमा यी गुण अनुभव गर्न खासै पाइ“दैन । लोकतन्त्र अभ्यासक्रममा समाजमा अधिकार’bout बहसपैरवी हुने गरे पनि नागरिक कर्तव्य कतै चर्चासमेत हुने गरेको पाइ“दैन । नागरिकमा अधिकारस“गै गाँसिएर आउने कर्तव्य तथा जिम्मेवारीबोध किन अभाव भयो त ? समाजले अधिकार खोजी गर्दा कर्तव्यलाई किन हेक्का गर्दैनन् ? जवाफ सहज छ, समाजमा नागरिक शिक्षाको ज्ञान न्यून छ ।
मानव विकासको ऐतिहासिक अध्ययनले समाज निर्माणक्रममा अधिकारभन्दा पहिले कर्तव्य पालना भएको पाइन्छ । समाज निर्माणक्रममा हाम्रा पुर्खाले अधिकारभन्दा बढी कर्तव्यमा जोड दिएका थिए । उनीहरूले लोकहितकारी काम गर्नका लागि अधिकारका कुरा गरेनन् । पुर्खाले गाउँगाउँमा पाटीपौवा, मठमन्दिर, धर्मशाला निर्माण गरे । इनार, कुवा, पोखरी, चौतारी बनाएर समाज सेवा गरे । आपत् तथा अभावमा आपसी सहयोग गर्न एेंचोपैंचो संस्कृति विकास गरे । ‘अतिथि देवो भवः’ भनेर पाहुनाको सम्मान गर्ने मानवतावादी व्यवहार विकास गरे । यसरी हेर्दा उनीहरू वैज्ञानिक चेतनास्तरमा कमसल थिए होला, तर साामाजिक वा व्यावहारिक जीवन पद्धतिमा अब्बल थिए ।
त्यसो त, समाज परिवर्तनशील छ । समाज परिवर्तनस“गै मानव जीवन पद्धति, सोच र व्यवहार पनि परिवर्तन हुन्छन् । समाज परिवर्तनको आधार शिक्षा, राजनीति र समाजको चेतना हो । अहिले हामी लोकतान्त्रिक राज्य व्यवस्थामा अगाडि बढिरहेका छौं । देशको संविधान २०७२ ले मौलिक अधिकार प्रदान गरेको छ । नागरिक अधिकार क्षेत्रमा नेपालको संविधान विश्वकै उत्कृष्टमध्ये पर्छ भन्ने संविधानविद् दाबी गर्छन् । संविधानमा दस्तावेजीकरण गरिएका अधिकार उपयोग गर्न र गराउन मानवअधिकार आयोगलगायत निकाय कार्यरत छन् । तर, नागरिक कर्तव्यको बहसपैरवी गरी समाजलाई कर्तव्यनिष्ठ बनाउने कार्य कही“कतैबाट भएको पाइ“दैन ।
कर्तव्यबिना अधिकारका कुराले मात्र घरपरिवार, समाज र सिंगो मुलुक समृद्ध तथा सुसंस्कृत बन्न सक्दैन । प्रजातन्त्रको नाममा समाज अधिकार उन्मुख मात्र होइन, कर्तव्यनिष्ठ पनि हुनुपर्छ । समाजका हरेक वर्ग, पेसा, तह र तप्काका नागरिकमा मानवअधिकारको पहुँच पुग्नुपर्छ भन्नेमा कोही कसैको विमति छैन । तर, कर्तव्यबिनाको अधिकारले समाजमा अराजकता निम्त्याउँछ । शान्ति, अमनचयन तथा सुरक्षा अवस्था कमजोर हुनपुग्छ । अहिले देशमा यस्तै भइरहेको छ ।
पछिल्लो समय जेनजी आन्दोलनमा गरिएको आगजनी, तोडफोड तथा विध्वंश विश्लेषणले पनि समाजमा नागरिक शिक्षाको ज्ञान अत्यन्त कमजोर रहेको देखाउँछ । नागरिक शिक्षाले व्यक्ति, समाज र संघसंस्थालाई कर्तव्यनिष्ठ तथा जिम्मेवार बनाउँँछ । समाजमा नागरिक शिक्षा अभाव भएमा लोकतन्त्र बलियो हुन सक्दैन । जनतामा राजनीतिक चेतना, राजनीतिक सिद्धान्त, प्रजातान्त्रिक आचरण, मतदाता शिक्षा, राजनीतिक दलको भूमिका, राज्यको जिम्मेवारी, नागरिक प्रतिबद्धता, आलोचनात्मक चेतनाजस्ता गुण विकास गर्न नागरिक शिक्षा आवश्यक हुन्छ ।
अहिले समाजमा दलवादी सोच, विभाजित मनोविज्ञान, आपसी द्वन्द्व, अविश्वास, घृणापूर्ण व्यवहार छरप्रस्ट देखिन्छ । यसप्रकारको चारित्रिक विशेषता तथा अभ्यास आधार बनाएर हेर्दा समाजमा चेतनाभन्दा बढी उत्तेजना, सामूहिक हितभन्दा बढी व्यक्तिगत स्वार्थ तथा राजनीतिक बहुलठ्ठीपन देखिन्छ ।
नेपाली समाजमा राजनीतिक सिद्धान्तबिनाका दल तथा नेताका पछाडि लाग्ने भीड नागरिक शिक्षा अभावको संकेत हो । व्यक्ति–व्यक्ति मिलेर परिवार र परिवार–परिवार मिलेर समाज तथा देश निर्माण हुने भएकाले हरेक व्यक्ति शिष्ट, सभ्य, कर्तव्यनिष्ठ, सुसूचित तथा जिम्मेवार हुन आवश्यक हुन्छ । नागरिक शिक्षाको ज्ञानले व्यक्तिलाई आपसी समझदारी बढाउनसक्ने भावनात्मक क्षमता विकास गर्न सहयोग गर्छ ।
नेपाली समाज बहुजातीय संस्कार, मूल्यमान्यता, रहनसहन, धार्मिक आस्था भएको समाज हो । यस्तो समाजमा सबैका विचार र भावना अटाउनसक्ने फराकिला व्यवहार चाहिन्छ । अहिले समाजमा नश्ल चेतनाको साँघुरो जालो फैलिएको छ । पछिल्लो समय निर्वाचन आयोगमा दलितको राजनीतिक दल दर्ता भएको समाचार आएको छ । यसैगरी, बाहुन, क्षेत्री, मगर, गुरुङ, तामाङलगायत जातीय राजनीतिक दल दर्ता हुँदै गए भने समाज कहाँ पुग्ला ? यस कोणबाट हेर्दा व्यक्तिलाई जातजाति, भाषाभाषी, धर्म र क्षेत्रीय चिन्तन बद्लेर नेपाल र नेपालीका लागि सोच्ने तथा काम गर्ने चिन्तन विकास गर्न नागरिक शिक्षाले महŒवपूर्ण भूमिका खेल्छ । लोकतान्त्रिक मुलुकमा प्रजातान्त्रिक आचरण आवयश्क हुन्छ । लोकतन्त्र कथनीमा होइन, करणीमा प्रयोग नगरेसम्म लोकतन्त्र अभ्यास हुन सक्दैन । नागरिक शिक्षाको ज्ञानबिना समाजमा प्रजातान्त्रिक आचरण विकास हुनसक्दैन । लोकतन्त्रमा अरूका विचारको सम्मान गर्नसक्ने उदार व्यवहार चाहिन्छ । अहिले नेपाली समाज आत्मकेन्द्रित सोचबाट अगाडि बढिरहेको छ । राज्यको उच्च तहतप्कामा पुगेका शिक्षित र दीक्षित शासक तथा प्रशासकबाटै सर्वसाधारण प्रताडित भइरहेको अवस्था छ ।
राज्यका संघसंस्था जनसेवी बन्न नसकेको अवस्था लकाउनुपर्ने विषय छैन । आपसी सहिष्णुता र मेलमिलापको सट्टा मुठभेड, द्वन्द्व, कलह र एकअर्कोलाई निस्तेज गर्ने प्रवृत्ति बढिरहेको घामजस्तै छर्लंग छ । समाजमा यस्ता क्रियाकलाप अभ्यास हुनुको पछाडि नागरिक शिक्षा अभाव हो ।
हाम्रो समाज पूर्वीय वैदिक आदर्श, संस्कार तथा निर्देशनबाट निर्देशित छ । शिक्षा यात्रा ऋषिकुल, देवकुल, पितृकुल, राजकुल र गुरुकुल हुँदै आधुनिक चरणमा प्रवेश गरेको छ । समाज परिवर्तनस“गै शिक्षामा पनि परिवर्तन भएको छ । आधुनिक समाज र शिक्षाको तादम्यता नमिल्दा समाज अधिकार उन्मुख बन्दै गएको शिक्षाविद्को कथन छ । प्राचीन समाज धार्मिक गोरेटो तथा अग्रजको निर्देशनमा चलेको थियो । समाजका आदर्श, मूल्यमान्यता, संस्कृति, संस्कार तथा धार्मिक उपदेशलाई समाजले शिरोधार्य गरेको थियो । त्यसैले, समाज लोककल्याणकारी थियो । अहिले समाज अधिकारउन्मुख छ । कर्तव्यविमुख छ । स्वार्थ, लोभ र व्यक्तिगत फाइदाबाट निर्देशित छ ।
नागरिक शिक्षाले मानिसलाई समाजमा स“गै बस्न, स“गै काम गर्न, सबैका हितमा सक्रिय हुन, एकअर्काको सम्मान गर्न, हरेक जातजाति, भाषाभाषी समुदायबीच सबैका सामाजिक मूल्यमान्यता, संस्कृति, चलन र प्रचलन स्वीकार गर्नसक्ने क्षमता र उदार व्यवहार विकास गर्न सहयोग गर्छ । यस सन्दर्भमा नागरिक शिक्षाको ज्ञानलाई विभिन्न उमेर समूहका बालबालिका, वयस्क, ज्येष्ठ नागरिक सबैलाई नागरिक शिक्षाको ज्ञान प्रदान गर्ने अवसर उपलब्धता अनिवार्य ठानिन्छ ।
शिक्षित युवामा नागरिक शिक्षा पर्याप्त ज्ञान भएको भए सम्भवतः जेनजी आन्दोलनमा देशले यति ठूलो क्षति व्यहोर्नुपर्ने थिएन । अधिकारको लडाइ“मा कर्तव्य बिर्संदा बदलाको भावनाले प्रशय पाउँछ । राज्यले नागरिक शिक्षाले व्यक्ति तथा समाजलाई अधिकार र कर्तव्यबीच सेतुको काम गर्छ भन्ने बुझेर हरेक उमेरसमूहका बालबालिका, युवापुस्ता तथा ज्येष्ठलाई समेत नागरिक शिक्षाले प्रशिक्षित गराउनुपर्छ । यसो गर्दा दीर्घकालीन योजनाअन्तर्गत नागरिक शिक्षालाई विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्मको पाठ्यक्रम तथा पाठ्यपुस्तकमा समावेश गर्नुपर्छ भने अल्पकालीन परियोजनाअन्तर्गत हरेक स्थानीय तहमा नागरिक शिक्षाका तालिम सञ्चालन गरी समाजलाई अधिकार र नागरिक कर्तव्यबीचको सम्बन्ध बुझाउनुपर्छ ।
(लेखकको यो निजी विचार हो)
The post अधिकार र कर्तव्यबीचको सेतु ‘नागरिक शिक्षा’ appeared first on राजधानी राष्ट्रिय दैनिक (लोकप्रिय राष्ट्रिय दैनिक)-RajdhaniDaily.com - Online Nepali News Portal-Latest Nepali Online News portal of Nepali Polities, economics, news, top stories, national, international, politics, sports, business, finance, entertainment, photo-gallery, audio, video and more....
