नेपाल न्युज
शोकचक्रमा दलहरूको सौदाबाजी
देशमा जे भयो, त्यसको अनुमान थियो।
लोकतन्त्रमा सरकार बन्नु/ढल्नुलाई अस्वाभाविक मान्न मिल्दैन। तर, देश खासगरी नेपाली कांग्रेस, एमाले, माओवादी केन्द्रका शेरबहादुर देउवा, केपी शर्मा ओली र पुष्पकमल दाहालको त्रिकोणात्मक प्रेमको भड्खालोमा यसरी फसेको थियो कि को कतिबेला कसको आलिंगनमा भेटिन्थे, टुंगो हुँदैनथ्यो। आआफ्ना राजनीतिक सिद्धान्त, विचारलाई पहिल्यै विसर्जन गरिसकेका उनीहरूका लागि सत्ता नै पहिलो र अन्तिम सत्य थियो।
देशमा लोकतन्त्रको आवरणमा भ्रष्टतन्त्र थियो।
यस्तोबेला देशमा नागरिकको आक्रोश जुनसुकै स्वरूपमा विस्फोट हुनसक्छ भन्दै नेताहरूलाई सुध्रन चेतावनी दिइएका सुझावात्मक विचार मुख्यतः दुई कोणबाट आइरहेका थिए। एउटा लोकतन्त्रलाई नेतातन्त्रबाट जसरी भए पनि बचाउनुपर्छ भन्नेहरूबाट आइरहेको थियो भने अर्को विभिन्न नाम र रूपका राजावादी, सरकारबाट हठात् बाहिरिनुपरेको माओवादी र अराजकतावादीबाट आइरहेको थियो– कहिले देशको अस्मिता बचाउने नाममा, कहिले खबरदारी सभाका नाममा त कहिले सहकारी ठगी प्रकरणमा थुनिएका नेतालाई निर्दोष साबित गर्ने नाममा।
गिल भन्छिन्, ‘शोकमा शोक मात्र हुन्छ। अरू केही हुँदैन। शब्द पनि हुँदैन। शोकमा सान्त्वनाको पनि केही अर्थ हुँदैन।’
विवादित दुर्गा प्रसाईंका कार्यक्रममा त्यतिविधि मान्छे के राजा ल्याउनै आएका थिए? पक्कै थिएनन्। उनीहरूमध्ये कति त नेताहरूले सांसद संख्याको खेलका आधारमा (दाहाल त म्याजिक नम्बर नै भन्थे) जनचाहनाको हत्या गरिरहेका थिए, त्यसको बदला लिन आएका थिए। लाग्थ्यो, उनीहरू यसका लागि ‘म्यादी राजावादी’ बन्नसमेत तयार थिए।
१५ चैत २०८१ मा तीनकुनेमा दुर्गा प्रसाईंको अगुवाइमा भएको राजसंस्था समर्थकको प्रदर्शन
२३ र २४ भदौमा जे भयो, यो त्यसैको उत्कर्ष थियो। नवयुवाको शान्तिपूर्ण प्रदर्शनमा जसरी सुरक्षाफौजले बिनासुझबुझ गोली बर्सायो र ७६ जनाको हत्या गर्यो, दुई दिन पनि नबित्दै संसद्को सबैभन्दा ठूलो दल नेपाली कांग्रेसको सहयोगमा बनेको केपी शर्मा ओली नेतृत्वको सरकार गर्ल्यामगुर्लुम ढल्यो। संसारमै कहीँ नभएको डिस्कर्ड मतदानबाट सुशीला कार्की नेतृत्वको नयाँ सरकार बन्यो।
निमेषभरमै आफ्नो शासनशक्ति मात्र होइन, जीउज्यान नै असुरक्षित बनेपछि शीतांग प्रमुख दलका नेताहरू देउवा, ओली र पुष्पकमल दाहालहरू केही समय अवाक् बने। षड्यन्त्रका अनेक सिद्धान्त रचे पनि यथार्थमा उनीहरू स्तब्ध थिए, सबै शक्ति गुमाएपछि हतप्रभ बने। किनकि, उनीहरूले अचानक यस्तो अवस्था आइपर्ला भनेर कल्पनासम्म पनि गरेका थिएनन्।
नवयुवाको यो आन्दोलन हुँदैनथ्यो त गत असोजमै काठमाडौँमा कलिंगा साहित्यिक महोत्सव हुन्थ्यो, जहाँ भारतकी प्रख्यात कवयित्री गगन गिल सहभागी हुने तय थियो। त्यहाँ उनले सायद अवाक् शब्दको वास्तविक अर्थ र भाव पनि हामीसँग साट्थिन्। आफ्ना श्रीमान्समेत रहेका सुविख्यात साहित्यकार निर्मल बर्माको मृत्युले विक्षिप्त बनेकी उनी एकदिन बौद्ध गुरुलाई टेलिफोन गर्छिन्। बौद्ध गुरु उनलाई ‘यतिबेला तिम्रो अवस्था के छ’ भनी प्रश्न गर्छन्। उनी आफू अवाक् भएको बताउँछिन्। ‘त्यसो भए तिमी त्यही अवाक् स्थितिमै विचरण गर र यसैबारे केही लेख,’ गुरु सुझाउँछन्। उनी त्यही गर्छिन् र कैलास-मानसरोवर यात्रा गर्दै सन् २००८ मा अवाक् यात्रावृत्तान्त प्रकाशन गर्छिन्।
गिल भन्छिन्, ‘शोकमा शोक मात्र हुन्छ। अरू केही हुँदैन। शब्द पनि हुँदैन। शोकमा सान्त्वनाको पनि केही अर्थ हुँदैन।’
शोकचक्र
धेरैलाई लागेको थियो, भदौ बलिदानीपछि कम्तीमा पुराना दलहरूले पाठ सिक्नेछन्। शीर्ष भनिएका नेताहरूले पश्चात्ताप गर्दै राजनीतिबाट विश्राम होइन, निवृत्ति नै लिनेछन् र नेतृत्व युवा पुस्तालाई नेतृत्व हस्तान्तरण गर्नेछन्। तर, अढाइ महिना बितिसक्दा पनि यी दलहरूले परिवर्तनको पदचाप बुझेको महसुस गराएका छैनन्।
राजनीतिक दललाई पनि एउटा जीवन मान्ने हो र भदौको अप्रत्यासित घटनाले उनीहरूलाई अवाक् स्थितिमा ल्याइपुर्याएको ठान्ने हो भने अहिलेको घटनाक्रमलाई रसकै शोकचक्रका आधारमा यसरी पनि व्याख्या गर्न सकिन्छ– जस्तो कि यी दुई दिनमा जे विस्मय भयो, त्यसलाई पहिले त दलहरूले अस्वीकार नै गरे।
कांग्रेसमा ‘कार्यवाहक’ पूर्णबहादुर खड्कालाई किनारा लगाउँदै शेरबहादुर देउवा आफैँ सक्रिय हुन थालेका छन्। एमाले महाधिवेशनमा त गएको छ, तर ओली नै तेस्रोपटक अध्यक्ष बन्ने लगभग तय छ। ओली परिवर्तनलाई ठाडै अस्वीकार मात्र होइन, खुलेआम चुनौतीसमेत दिइरहेका छन्। आन्दोलनपछि सम्भावित प्रतिस्पर्धीलाई पार्टी छाड्न बाध्य बनाएर नेतृत्वमा स्वयंको विकल्प नदेखेका दाहाल नेकपा (एकीकृत समाजवादी)लगायतसँगको एकतापछि फेरि सिंहदरबार हेरेर मुख मिठ्याइरहेका छन्।
विडम्बना, अब त अवकाश लेलान् भनेका तिनै नेताहरू केहीछिन सुस्ताएर पुनः राजनीतिको मैदानमा देखिन थालेका छन्। उनीहरूको यो व्यवहार नवयुवासँगै धेरैलाई अस्वाभाविक, अराजक र अश्लील लागिरहेको छ।
कांग्रेस सभापति शेरबहादुर देउवा, एमाले अध्यक्ष केपी शर्मा ओली र नेपाली कम्युनिस्ट पार्टीका संयोजक पुष्पकमल दाहाल
तर, शोकका भावनात्मक चरणका दृष्टिले हेर्ने हो भने चाहिँ पुराना दलका नेताहरूको चालढाल स्वाभाविक नै मान्न सकिन्छ।
कसरी?
सन् १९६९ मा स्विस अमेरिकी मनोचिकित्सक एलिजाबेथ कुब्लेर रसले रोगले थलिएर अन्तिम अवस्थामा पुगेका बिरामीहरूको मनोदशाको अध्ययन गरिन्। पछि अन डेथ एन्ड डाइङ शीर्षकमा पुस्तककै आकार पाएको उनको यो शोधको निष्कर्ष थियो, शोकमा मानिसमा पाँच वटा भावनात्मक चरण उत्पन्न हुने गर्छ। पहिलो, अस्वीकारोक्ति, दोस्रो, आक्रोश, तेस्रो, सौदाबाजी, चौथो, अवसाद र पाँचौँ, स्वीकारोक्ति।
राजनीतिक दललाई पनि एउटा जीवन मान्ने हो र भदौको अप्रत्यासित घटनाले उनीहरूलाई अवाक् स्थितिमा ल्याइपुर्याएको ठान्ने हो भने अहिलेको घटनाक्रमलाई रसकै शोकचक्रका आधारमा यसरी पनि व्याख्या गर्न सकिन्छ– जस्तो कि यी दुई दिनमा जे विस्मय भयो, त्यसलाई पहिले त दलहरूले अस्वीकार नै गरे। नयाँ सरकारलाई अलोकतान्त्रिक र असंवैधानिक भनेका उनीहरूले गम्भीर षड्यन्त्र ठहर गर्दै कानुनी उपचार खोज्ने बताए।
त्यसपछि आक्रोशको चरण सुरु भयो। कांग्रेस सभापति देउवा र उनकी पत्नी एवं तत्कालीन परराष्ट्रमन्त्री आरजु राणा देउवा आन्दोलनकारीको भौतिक आक्रमणमा परेर अस्पतालमा उपचार गराइरहेका कारण उनीहरू स्वयं भाषणबाजीमा उत्रिएनन्, तर एमाले अध्यक्ष ओली सैनिक सुरक्षाबाट निस्केलगत्तै गर्जन थाले। विज्ञप्ति, पत्रकार सम्मेलन र सभाहरूमार्फत नवयुवा आन्दोलन र त्यसपछिका परिवर्तनलाई खारेज गर्दै उनी खासगरी सेनाको भूमिकाप्रति क्रुद्ध देखिए। संसद् पुन:स्थापना नै समस्याको समाधान भएको बताउन थाले। यसका लागि सर्वोच्च अदालतमा रिटसमेत दायर गरेको एमालेले २१ फागुनमा घोषित निर्वाचनमा भाग नलिने निर्णय पनि गरिसकेको छ।
अब दलहरू र असन्तुष्ट जेन-जीहरूले सरकारसमक्ष औपचारिक/अनौपचारिक रूपमा आफ्ना सर्तहरू राख्नेछन्। भन्नेछन्, यसो यसो भएमा हामी चुनावमा आउनेछौँ नत्र आउनेछैनौँ।
नेपाली कांग्रेसले चुनावमा भाग लिने निर्णय त गरेको छ, तर चुनावअघि पुसमै पार्टीको नियमित महाधिवेशन गर्ने या विशेष महाधिवेशन गर्ने या चुनावपछि मात्रै महाधिवेशन गर्ने, विवाद टुंगिएको छैन। चुनावअघि कार्यकर्ता जोगाउनका खातिर माओवादी केन्द्र, नेकपा (एकीकृत समाजवादी) र केही दल समाहित भएर बनेको नेपाली कम्युनिस्ट पार्टी र राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी भने चुनावका लागि तयार देखिन्छन्। तर, कांग्रेस र एमाले पूर्णरूपमा सहमत नभएसम्म देशमा चुनावी माहोल बन्ने छाँट देखिन्न। थप, विभिन्न समूहमा विभक्त जेन-जीमध्ये सुधन गुरुङ, मिराज ढुंगानालगायत त सरकारकै विरोधमा देखिन्छन्। हामीले भनेजस्तो नगरे चुनाव हुन दिदैनौँ भनिरहेका छन्।
त्यसो भए यी दुई ठूला दल र स्वयं जेन-जीहरू के गरिरहेका छन् त? यतिबेला भइरहेको चाहिँ के छ त? के चुनावविना देश अन्योलको व्यूहमा फस्न लागिरहेको हो त?
रसको शोकचक्रकै चरणका आधारमा भन्ने हो भने यतिबेला दल र जेन-जी दुवै सरकारसँग सौदाबाजी गरिरहेका छन्। सकेसम्म संसद् पुन:स्थापना गराउने जोडबल गरे पनि एमाले सरकारसँग चुनावी वार्तामा पनि सहभागी भइरहेकै छ। कांग्रेस, जेन-जीलगायत शक्ति यही गरिरहेका छन्। संसद् पुन:स्थापनालाई एमालेले आफ्नो रणनीतिक अडान बनाएको छ। तर, उसलाई थाहा छ, जेन-जी आन्दोलनपछि नयाँ जनादेश नै अबको राजनीतिक बाटो हो। त्यसैले एमाले नेताहरू अध्यक्ष ओलीलाई स्थानहद तोक्ने कार्की आयोगको निर्णय फिर्ता नगरे चुनावी वातावरण बन्न नसक्ने भनिरहेका छन्। चुनाव नभए हुनसक्ने प्रतिगामी चलखेलको छनक सबैले पाइसकेकै छन्।
सिंहदरबारमा भएको सर्वदलीय बैठक। तस्बिर : प्रधानमन्त्रीको सचिवालय
अब दलहरू र असन्तुष्ट जेन-जीहरूले सरकारसमक्ष औपचारिक/अनौपचारिक रूपमा आफ्ना सर्तहरू राख्नेछन्। भन्नेछन्, यसो यसो भएमा हामी चुनावमा आउनेछौँ नत्र आउनेछैनौँ। सरकार र उनीहरूबीचको चरणबद्ध छलफलले चुनाव निर्धारित मितिभन्दा केही पर धकेलिन पनि सक्छ, तर यसबाट चुनावमार्फत लोकतान्त्रिक प्रक्रियामा देश पुनः सही बाटोमा आउने मार्ग नजिकिनेछ।
जुनसुकै हालतमा भए पनि निर्धारित मितिमै चुनाव होस् भन्ने सेनाको चाहना हो भने २३ र २४ भदौको जस्तै ‘सेना आऊ, देश बचाऊ’ नारा लाग्नुपर्ने अर्को अवस्था पनि आउनसक्छ।
सौदाबाजीमा दलका सर्तहरू के के होलान् त?
अहिलेको परिस्थिति नियाल्ने हो भने खासगरी एमाले र कांग्रेसले सर्वदलीय सरकारको माग गर्नेछन्। सके संसद् पुन:स्थापनामार्फत संसद्ले नै प्रतिनिधिसभा विघटन गर्ने, त्यो संसद्कै एक सदस्यको नेतृत्वमा यस्तो सरकार गठन गर्ने।
दोस्रो सर्त, सुशीला कार्कीको नेतृत्वमा दलहरूसमेतको सम्मतिमा दोस्रो व्यक्तिलाई प्रधानमन्त्री बनाउने। फागुनमै चुनाव नभए कार्की सरकारलाई दिइएको कार्यादेश सकिने र यस अवधिमा जेन-जीको पनि सरकारप्रति विश्वास हराउँदै जाने अवस्था आउने उनीहरूले आकलन नगर्ने कुरै भएन।
तेस्रो चाहिँ कार्की नेतृत्वकै सरकारले गराउने चुनावमा भाग लिन तयार भए पनि मन्त्रिमण्डलसँगै चुनावलाई प्रभावित गर्न राज्यका निकायहरूमा दलहरूले रुचाएका व्यक्तिको प्रवेश हुनसक्छ।
समयसँगै सर्तहरू फेरबदल नहोलान् त भन्न सकिन्न। तर, यो चाहिँ लगभग तय छ कि यही अवस्थामै सरकार चुनाव गराउन सफल हुनेछैन। किनकि, दलहरू थप शिर झुकाएर, अहं र अभिमान त्यागेर हार्ने चुनावमा भाग लिन कदापि तत्पर हुनेछैनन्।
‘यदि र तर’ को यस खेलमा नेपाली सेनाको भूमिका भने यहाँनेर निर्णायक बन्नसक्छ। जुनसुकै हालतमा भए पनि निर्धारित मितिमै चुनाव होस् भन्ने सेनाको चाहना हो भने २३ र २४ भदौको जस्तै ‘सेना आऊ, देश बचाऊ’ नारा लाग्नुपर्ने अर्को अवस्था पनि आउनसक्छ। कार्की सरकार गठनमा आफ्नो हस्तक्षेपमा गर्व गर्ने सेनाले फेरि त्यसो नगर्ला भनेर सोच्नु अपरिपक्व समझ हुनेछ।
जेन-जी आन्दोलनको पहिलो दिन २३ भदौमा सडकमा निस्किएको सेना। तस्बिर : बिक्रम राई
रसको चौथो चरण अवसाद हो। दलहरूमा यस्तो अवसाद सम्भवतः चुनावी परिणाममा आफूले खाने धक्कासँग जोडिनेछ, जहाँ भ्रष्ट, दम्भी र अनैतिक नेताहरू पराजित हुनेछन्। त्यसपछि सत्यबोध र स्वीकारोक्तिको त्यो चरण सुरु हुनेछ, जहाँबाट उनीहरूले आफूलाई पुनर्जागृत गर्नेछन्। तर, यहाँ रस स्वयं हरेक व्यक्तिमा यी पाँचै चरण क्रमशःआउने कुरामा आशंका गर्छिन् र व्यक्तिअनुसार कुनै चरण अगाडि, पछाडि हुनसक्ने बताउँछिन्। कुनैमा पाँचमध्ये तीन वा चार चरण मात्र पनि हुनसक्ने उनको ठहर छ। त्यसैले यहाँ पनि यस्तै नहोला भन्न सकिन्न।
लाग्दै छ, दलहरू अवाक् चिन्तन गर्नै चाहिरहेका छैनन्। के उनीहरू पितृलाई पिशाच बनाएर अशान्तिमै रमाउन त खोजिरहेका छैनन्?
तर, यो चाहिँ सहजै भन्न सकिन्छ कि यतिबेला प्रमुख दुई दल र असन्तुष्ट शक्ति सौदाबाजीको चरणमा छन्।
यस अवस्थितिलाई हामी आर्नोल्ड भान जिनेपको द राइट्स अफ प्यासेज पुस्तकमा वर्णित पृथक्करण, सीमान्तता (संक्रमणकाल) र एकीकरणको चरणबाट पनि विश्लेषण गर्नसक्छौँ। जहाँ एउटा व्यक्ति कुनै समय संस्कारगत हिसाबले परिवारबाट अलग हुन्छ, केही समय संक्रमणको अवस्थामा हुन्छ, न यहाँ न त्यहाँ अनि फेरि अर्को अवस्थामा उही संस्कारसँग एकीकृत हुन्छ।
उदाहरणका लागि हाम्रै हिन्दु मृत्युसंस्कारलाई लिऔँ। व्यक्तिको मृत्यु भएपछि ऊ परिवारबाट अलग हुन्छ, किरियाकर्ममा १०औँ दिन (कुनै समुदायमा १२औँ दिन)मा पिण्ड नदिएसम्म उसको अवस्था संक्रमणमै रहन्छ अर्थात् प्रेतरूपमा। तर, जब सपिण्डीकरण र शान्तिकर्म सकिन्छ, ऊ प्रेतबाट पितृ बन्छ, पूर्वजहरूसँग एकीकृत हुन्छ। परिवार चोखिन्छ। मृतकको प्रेतले दुःख नदिने ठानिन्छ।
नवयुवाको सत्तापलटपछि हाम्रा दलहरू पनि यतिबेला सीमान्तता (संक्रमणकाल)को चरणमा छन्। सच्चिए उनीहरू एकीकरणको बाटोमा लाग्छन्। तर लाग्दै छ, दलहरू अवाक् चिन्तन गर्नै चाहिरहेका छैनन्। के उनीहरू पितृलाई पिशाच बनाएर अशान्तिमै रमाउन त खोजिरहेका छैनन्?
